استفاده از ماهواره و برنامه‌های آزاد آن در میان ملت هایی که به دلیل برخورداری از اصالت فرهنگی و عقاید مذهبی، دغدغه ی دور شدن از فرهنگ بومی و باورهای دینی و تن سپردن جوانان به فرهنگ‌های بیگانه را دارند، موجب نگرانی‌های عمیقی شده است.
ماهواره را به صراحت و سادگی نمی‌توان شبکه‌ای از صدا و سیمای داخلی در نظر گرفت، چرا که ناخواسته و به صورت میهمانی ناخوانده وارد شبکه‌های تلویزیونی ما شده است. ماهواره، حد و مرز فرهنگ و اهداف نهفته در برنامه‌های داخلی را شکسته و هیچ گونه رعایت اخلاقی و فرهنگی را جایز نمی‌شمارد و به علت جذابیت بالقوه ی برنامه‌هایش، نخست و قبل از همه، نوجوانان و نسل جوان جامعه را به خود جذب می‌کند. بر خلاف تلویزیون که در چارچوب فرهنگی و اجتماعی هر کشوری برنامه‌هایش را ویراست می‌کند. ماهواره اغلب در چارچوب کشور میزبان نبوده و کنترل و برنامه‌ریزی‌های آن در دست کشور سازنده‌اش می‌باشد و چون فرهنگ و الگوهای تربیتی آن ها با کشورهای دیگر فرق می‌کند، لزوماً برنامه‌هایشان هم تفاوت فاحش و عمیقی با فرهنگ کشورهایی مانند ما دارد و همین تفاوت ها باعث بروز مشکلات عدیده در استفاده از این فناوری می‌شود. با استفاده از ماهواره و تماشای برنامه‌های مغایر فرهنگ و اخلاق حاکم بر جوامع، مسائل فرهنگی و تضاد و تعارضات بسیاری پیش می‌آید و کشورهای صاحب تکنولوژی با تخصصی که در طراحی و القای پیام های خود دارند، می‌کوشند تا بر باورهای مخاطبان خود تسلط پیدا کنند. از طرف دیگر برخورد منفعلانه ی صدا و سیما و عدم بهبود پخش برنامه، بخصوص در جهت پر کردن اوقات فراغت جوانان، باعث گرایش بیش از پیش آن ها به ماهواره در سال های اخیر شده است و در نتیجه پیام های آن بهتر و راحت‌تر مورد قبول واقع می‌شود.
لازم به ذکر است که ماهواره در فروردین ۱۳۷۳ وارد ایران شد و از همان زمان به یکی از کانونی‌ترین موضوعات مورد توجه جامعه تبدیل گردید. از آغاز شکل گیری و توسعه ی ماهواره در ایران، مسأله ی آثار اجتماعی و فرهنگی آن به طور جدی جزیی از دل‌مشغولی‌های مسوولان امر شد که آیا این فناوری جدید و بیگانه و در عین حال جذاب، سطح کیفی زندگی افراد را تغیر داده و خطری را متوجه آن می‌کند یا نه؟
در اساس، ورود ماهواره به کشورهای اسلامی مانند ایران با اهداف سازمان یافته‌ای صورت می‌گیرد، جنب و جوش و تحرک مسلمانان فعال در گذشته‌های نه چندان دور، دشمنان دین را از ترس نفوذ افکار، عقاید و آرمان های اسلام مبین به میان ملت و سرزمینشان، همیشه در حالتی تدافعی قرار داده بود و آن ها را وادار کرده بود تا دروازه ی شهرهایشان را ببندند و بر تعداد سنگرها و پناهگاه های خود بیفزایند تا مبادا اسلام و آیین‌های آن از روزنه‌ای به خانه و کاشانه‌شان وارد شود. اما با فراموش کردن دستورات دینی از طرف بسیاری از مسلمانان، چنان جوشش و تحرک دینی و شادابی و نشاط مذهبی فروکش کرد که همان دشمنان آسیب پذیر، از سنگرها بیرون جستند و دروازه‌ها را گشودند و با خیالی آسوده از موضعی تدافعی به حالت تهاجمی تغییر جهت دادند و هر نوع سلاحی را بر علیه دین و در راه تغییر سنت‌های پایدار اخلاقی و کم رنگ سازی فرهنگ‌های اصیل مذهبی به کار گرفتند و با آغاز عصر تحول در دنیای ارتباطات و اطلاعات، ماهواره را به عنوان پیشقدم در انتشار فرهنگ ضد دین و اخلاق و با استفاده از راه‌های تأثیرگذاری آن بر روی مخاطبان وارد معرکه کردند و همین سلاح فرهنگی، جای هزاران هزار سلاح و نیروی نظامی را در غارت و چپاول فرهنگ و اخلاق جوامع پر کرد، تا جایی به تاخت و تاز پرداخت که فرهنگ‌های بومی را به کناری زده و عقاید فرهنگی و اخلاقی جدیدی را که نامأنوس است در جامعه تزریق نمود.
اگرچه این عقاید جدید و بیگانه و در عین حال جذاب، برای بسیاری از افراد، اعم از پیر و جوان یا مرد و زن تغییرات فاحشی در حوزه‌های اخلاقی به دنبال نداشت، اما در روح و جان بسیاری از جوانان و نوجوانان رخنه کرده و آنان را مجذوب خود کرد و اثر پذیری خود را بر ابعاد مختلف زندگی، آن ها از همین نقطه آغاز نمود. صاحبان و سازندگان ماهواره، متأسفانه با شناخت نقطه ضعف‌های فرهنگی کشور میزبان، راه ورود خود را بخوبی هموار نموده و تا جایی به پیشروی ادامه دادند که علایق، عقاید و سلایق خود را در طرز تلقی و تفکر مخاطبانشان نهادینه کردند.
پیش از پرداختن به تأثیر‌های برنامه‌های ماهواره‌ای، لازم به یادآوری است که فرهنگ ها هیچ گاه تحت تأثیر عامل‌های درونی و داخلی خود تغییر نمی‌کنند، بلکه عامل‌های خارجی هستند که در این تغییر پذیری نقش اصلی را بازی می‌کنند. رابطه ی فرهنگ‌ها با یکدیگر، اثر گذاری شرایط سیاسی و اجتماعی و نقش فناوری‌های جدید در تحول فرهنگ ها در این میان اهمیت ویژه‌ای دارند. از این رو، پدیده ی ماهواره به طور جدی و همه جانبه در جهت تحت تأثیر قرار دادن سیاست، اقتصاد، فرهنگ، ایدئولوژی، علایق و روحیات و رفتار آدمیان وارد صحنه شد. ویژگی‌های عمده ی اطلاعاتی که توسط ماهواره ارائه می‌شود عبارتند از:
*غیر ارادی بودن دریافت آن از طرف مخاطبین و گیرنده‌ها، زیرا به طور اجباری مطرح شده و رشد کرده است،
**فراگیری و به آسانی در دسترس بودن آن. امروزه با نصب یک آنتن مخصوص و فشردن دکمه ی تلویزیون می‌توان به بیش از هزاران کانال وبرنامه دسترسی داشت. شبکه هایی که به سراسر جهان دسترسی پیدا کردند و هیچگونه فیلتری برای پخش برنامه‌هایشان وجود ندارد.
***جالب و پر کشش بودن محتوای برنامه‌هایشان، بخصوص برای نسل جوان که به دنبال تنوع و زیبایی است دیدن چهره‌های مشهورترین هنرمندان جهانی، استفاده ی بهینه از رنگ ها و دکوراسیون ها در ساخت برنامه‌های مختلف، در حالی که برنامه‌های تلویزیون های داخلی بیشتر از کلیشه‌ها بهره می‌گیرند. کانال های ماهواره‌ای سعی در ارضای حس زیبایی شناختی افراد و مخاطبانشان دارند.
****دعوت برنامه‌های ماهواره‌ای به طرز فکر جدید و یکسانی فرهنگی و رفتاری و برداشتن حد و مرزهای درونی و اخلاقی.طراحان و اشاعه دهندگان فناوری ماهواره در پاسخ به این سوال که، آیا برنامه‌های ماهواره‌ای باعث آسیب پذیری فرهنگ‌های ملی و بومی می‌شوند؟ اشاره می‌کنند به این نکته که اگر فرهنگ‌های بومی و داخلی آن قدر ضعیف هستند که توان مقابله و حضور در برابر کانال‌های خارجی و ماهواره‌ای و مبادلات فرهنگی را ندارند، همان بهتر است که بمیرند. این پاسخ مسأله‌ای قابل توجه را مطرح می‌کند و آن این است که اگر برنامه شبکه‌های داخلی کمی انعطاف پذیری از
خود نشان دهند و توان مقابله با کشش‌های دروغین برنامه‌های ماهواره را در خود تقویت کنند و افراد و بخصوص جوانان بتوانند آنچه را که می‌خواهند در چارچوب قوانین و موازین شرعی بدانند، در کانال های داخلی پیدا کنند، دیگر کششی به سمت ماهواره و برنامه‌های آن پیدا نمی‌کنند. اما حضور غیر ارادی و غیر داوطلبانه ی ماهواره، نوعی تأخر فرهنگی و ناسازگاری در نظام ارزشی جوامع را در پی داشته و از طرف دیگر باعث تغییر در سازمان کلی زندگی افراد شده و تبلیغات وسیع ماهواره در جهت خرید تولیدات و کالاهای جدید، آن ها را بشدت دچار مصرف زدگی و تجمل گرایی کرده
است.
-حال پرسش این است که چگونه باید با پدیده ماهواره برخورد کرد؟ به نظر می رسد برخورد سلبی و قهرآمیز صرف باهرتغییر جدیدی مردم را جری تر به استفاده از آن می نماید، مگر آن که فرد خود به مضر بودن آن پدیده واقف گردد .درکشوراسلامی ما، وجود تاریخی غنی وکهن و داشتن اصالت فرهنگی از یک سو وازسوی دیگر وجود فرهنگ جهادوشهادت درنظام مقدس جمهوری اسلامی واهداف غایی رستگاری بشر،سبب می گردد درصورت تبیین برای نسل جوان ونسل های آینده مطمئنا”مردم به پوچی و بی هویتی فرهنگ غرب وتوحش آن و فاصله ازفطرت بشری پی خواهند برد، هر چند درکوتاه مدت وجود شبکه های ماهواره ای زیان های
جبران ناپذیری به کانون خانواده ها وارد می نماید که به طورخیلی خلاصه به برخی از آن ها اشاره می گردد:
۱-بدآموزی و تهدید سلامت جسمی روانی و رفتاری کودکان و نوجوانان
۲- ارائه ی صحنه های خشونت آمیزو رواج خشونت و پرخاشگری
۳- جریحه دار کردن عواطف کودکان و نوجوانان.۴-بازداشتن کودکان و نوجوانان از کارهای تحصیلی و بیگانه ساختن آن ها از پرداختن به مطالعه ی کتاب های درسی و غیر درسی مفید.
۵-ایجاد نیازهای کاذب و تسریع در بلوغ زودرس نوجوانان، ترویج و تشدید انحرافات اخلاقی و نیز اشاعه ی فحشاو بی بند و باری.
۶-بی تفاوت کردن کودکان و نوجوانان نسبت به دردها و رنج های انسانی.
۶-رواج رفتارهای ضد اجتماعی و ضد دینی و برانگیختن حالت تهاجمی از طریق مشاهده و یادگیری.
۸-تسخیر ذهن کودکان و نوجوانان و شستشوی مغزی آنان.
۹-محدود کردن قدرت ابتکار و خلاقیت.
۱۰-نادیده گرفتن قید و بندهای اجتماعی از طریق همانند سازی با شخصیت های نمایش هایی که در آن ها شیوه های پرخاشگرانه و مهارت های خلافکاری نشان داده می شود.
۱۱-ایجاد درگیری ذهنی در کودکان و نوجوانان به علت تماشای فیلم های ویژه ی سنین بالاتر و فیلم های غیر اخلاقی.
۱۲-ایجاد ترس و کابوس های شبانه برای کودکان و نوجوانان.
۱۳-کاهش مدت زمان خوابیدن کودکان و نوجوانان.
۱۴-افزایش حالت انفعالی و بی تفاوتی.
۱۵-مسخ کودکان و نوجوانان و فرو بردن آن ها در دنیای تخیلی و ایجاد فاصله با واقعیت ها.از طرف دیگر، می توان با استفاده از برخی از راهکارهای زیر آسیب های ماهواره و دیگر وسایل ارتباط جمعی را به حداقل رسانید:
الف) استفاده از وسایل ارتباط جمعی را در خانه محدود کنید، البته باید در این خصوص خود والدین پیشگام شوند و استفاده ازاین وسایل را فقط منحصر در برنامه های مفید آن کرده و دستورالعملی برای استفاده ی صحیح برای همه افراد خانواده تعریف کنند و به آن مقید باشند.ب) می توانید استفاده از وسایل ارتباط جمعی مثل کامپیوتر، اینترنت و دیگر وسایل را منحصر در اتاق نشیمن (که در دید همه ی افراد خانواده است) کنید و به اتاق اختصاصی فرزندان و یا اتاق هایی که امکان دسترسی همگان به آن وجود ندارد، منتقل نکنید تا فرصت سوء استفاده های ناپسند از بین برود.
ج) در صورت عادت کودک به استفاده از وسایل ارتباط جمعی، منع کامل ، نیاز نیست. بلکه باید ساختاری ایجاد کرد که در نهایت به کاهش این دسترسی تا مرز اعتدال منجر شود. برای مثال؛ استفاده یک نوجوان از سه ساعت در روز به یک ساعت کاهش یابد.
د) فهرستی از فعالیت های جایگزین و مفید تهیه کنید و آن را با دیگر سرگرمی های جذاب جایگزین کنید.
س) بهتر است در ازای کاهش استفاده از وسایل ارتباط جمعی ناسالم، برای کودک و نوجوان پاداشی در نظر بگیرید و یا در صورت تخطی جریمه ای در نظر بگیرید و بدین شیوه مجازاتش کنید
و) استفاده ی مفرط و پنهانی از وسایل ارتباط جمعی می تواند پوششی برای مشکلات مختلفی باشد که فرزندتان با آن روبه روست و در این حالت نیاز به درمان هایی خارج از خانه به کمک متخصصین مربوطه و روانشناسان و روانپزشکان احساس می شود در این حالت می توانید از مشاوران مراکز درمانی و خدمات روانشناختی کمک بگیرید.
ی) زمینه های مذهبی و دینی فرزندان تان را بیش از پیش تقویت کنید و با تشویق و ترغیب رفتارهای دینی آنان به آن ها معیار بدهید و منتظر باشید که آن ها خودشان از برنامه های غیر مفید و ناسالم فاصله بگیرند.

از:اکبر کریمی